تجنیسلر

بوتون قافیه لری جیناسلی اولان قوشمالارا تجنیس دئییلیر . جیناس ایسه ، تلفظلری و یازیشلاری بیر ، آنجاق آنلاملاری آیری اولان ایکی یا چوخ کلمه نین ایشلنمه سینه دئییلیر .
جیناس ادبیاتیمیزدا نئچه نوعدور : تام جیناس ، ناقیص جیناس ، مرکب جیناس ، لفظ جیناسی ، خط جیناسی ، مقرون جیناس ، مفروق جیناس ، مکرر جیناس
دکتر حسین محمدزاده صدیق

 بئشلیکلر

گرایلیلار

ایران تورکوسو و آذربایجان ادبیاتیندا گرایلی ، هر مصراعی 8 هیجالی اولان دؤردلوکلره دئییلیر. هر مصراعین ( 4 + 4 ) ، ( 3 + 5 ). (5 + 3) بؤلگولری اولور آناتولو ادبیاتیندا گرایلیا وارساغی دئییلیر.
دکتر حسین محمدزاده صدیقبیر گرایلی ابوالقاسم نباتی دن
یئنه فلک لر اؤتوشدو
قوربان – قوربان صداسیندان
معطل قالمیشام بالله
عاشیقلرین اداسیندان
..
مؤرجه گلدی گؤزوم یاشی
آلیشدی باغریمین باشی
سس گؤتوروب داغی داشی
بو مجنونون نواسیندان
..
گئتدی گؤزومون قاراسی
گئتمز سریمدن هاواسی
ائیله بیل ترلان بالاسی
جدا دوشوب یوواسیندان
..
کسیلدی کؤنلومون زاری
توکندی صبر و قراری
بیر یول اؤلدو قورتار باری
بو هیجرانین بلاسیندان
..
گلدی نباتی دیوانه
کنار دورون قاچین یانه
باخماز او خان و سلطانه
حذر قیلین خطاسیندان
.......................
بیر گرایلی خسته قاسم دان
اولماز
آی آغالار ، اهلی دؤوران
بیر سؤزوم وار دئمه ک اولماز
هر نمک ناشیناسینان
نام و نمک یئمک اولماز
..
کؤنول گل یولا – گل یولا
دوشمه بیر اؤزگه خیالا
هر خرسینین بیر چووالا
مدار اولماز ، گیرمک اولماز
..
کؤنول ائتمه منی عاصی
ده یه ر رقیبین طعنه سی
یالقیز الین چیخماز سسی
بی مایه داش دیبک اولماز
..
ایکی سونا گؤل باشیندا
تئللری یاشیل باشیندا
رقیب ائوی یول باشیندا
دوسلوق ائدیب گئتمه ک اولماز
..
گل سنه سؤیله ییم دوستوم
سنه واردیر چوخ اخلاصیم
سؤزو دئییب خسته قاسیم
داهی سؤز بوندان برک اولماز

قوشما

ایران تورکوسو و آذربایجان ادبیاتیندا ان چوخ سئویلن شعر قورماسی قوشمادیر . اون بیر اؤلچولو اولان بو شعر نوعونون هر میصراعی ( 6 + 5 ) و یا ( 4+4+3 ) بؤلگولرینده قورولار . عمومیتله اوچ یا بئش بند اولار . هر بندده ایلک اوچ مصراع بیر قافیه ده و بوتون دؤردونجو مصراعلار ثابت قافیه ده اولار لار . یعنی قوشمالاردا قوشا بئیت فورماسیندا یازیلار . یعنی بیرینجی مصراع اوچونجو و ایکینجی مصراع ، دؤردونجو مصراع ایله هم قافیه اولار .
قوشما قوشما عاشیق ادبیاتی نین این یایغین شعر قورماسی دیر . بوتون عاشیقلار ، قوشما یازمیشلار . « شهریار » ین حیدرباباسی دا قوشما فورموندا یازیلمیشدیر .منبع : دیوان ابوالقاسم نباتی
به کوشش : دکتر حسین محمد زاده صدیقبیر قوشما سید ابوالقاسم نباتی دن
الله ! الله ! بو دلبر سیمبر
هانسی بخته ورین جانانه سی دیر ؟
داغیتدی باشیمدان عقل و هوشومو
بو هانسی دریانین دوردانه سی دیر ؟
..
هر کیم گؤرسه جمالینی آشکار
اختیاری گئدیب ، اولار بی قرار
گؤره سن می یارب ! هانسی دل فیگار
بو شمع رخسارین پروانه سی دیر ؟
..
اؤزو شیرین ، سؤزو شهد شکر ریز
عیشوه سی دلروبا ، غمزه سی خونریز
یاناغی برگ گول ، زولفو دیلاویز
دهانی مرواری خزانه سی دیر
..
خجیل ائتمیش اؤزو شمس خاوری
هیلال ائدیب قاشی بدر اانوری
نه یالقیز ائیله میش منی صرصری
چوخلار مجنون کیمی پروانه سی دیر
..
یولوم دوشسه خرابات خرابه
دئیه رم عرضیمی جام شرابه
نباتی یه نئیلر بو بیر قرابه
یئددی دریا اونون پیمانه سی دیر
.......
بیر قوشما خسته قاسیم دان
اوخوردو
بیر نازنین سئودیم مکتبخانادا
حق کلامین دیل ازبردن اوخوردو
الینه آلمیشدی عشقین کیتابین
منیم درسیم بیل ازبردن اوخوردو
..
من تانیرام اؤز یاریمی نفسدن
اول سببدن کؤنول دوشمز هوسدن
طاووس کیمی صدا وئره ر قفسدن
بولبول کیمی خوش دفتردن اوخوردو
..
خسته قاسیم ، کومک دیلر خودادان
ناز غمزه سی عاشیقلاری آلدادان
حیا ایله ، حجاب ایله موللا دان

بحر طویل

بحر طویل هم شعر ، هم نثر و هم مسجع نثر اولان بیر یازیدیر . بو نوع بئیت لر ده مصراع لارین دقتلی دوزولممه سینه گؤره ، رسمی تعریفلرده شعر دئییلمیر . لاکین ریتملی ، اهنگلی و اؤلچولو اولدوغونو اوچون شعر سایلیر
بحر طویلی تورکلر ، فارس ادبیاتینا وارد ائله میشلر . عرب وفارس شعری حاققیندا یازیلان قدیم کیتابلاردا کیمسه بحر طویل دن آد چکمه میشدیر . ایندی کی فارس دیلینده یازیلان شعر نو دا بحر طویل اساسیندا قورولموشدور
منبع : دیوان سید ابوالقاسم نباتی
به کوشش : دکتر حسین محمدزاده صدیق....
بیر گؤزل بحر طویل سید ابوالقاسم نباتی دن
سنی ، من ، ای مه انور
نئجه تعریف قیلیم ؟
یوخدو شبهین
بو لطافت، بو شرافت
بو جهان اوزره پری - حوری لر اولماز
نه دئییم ؟
قالمیشام عاجیز!
بو وجاهت ، بو ملاحتده زلیخا ندی ؟
بالله کی اؤزون تک اولابیلمز گول حمرا ، هابئله
یوخدو قدین تک چمن دهرده بیر سرو دل آرا
و نه شمشماد و نه عرعر ، نه صنوبر
هانی زولفون کیمی سونبول ؟
اوزونو کیم گوله اوخشاتدی ، خطا ائتدی
غلط دیر
هانی بو رنگده گول
بس نه دئییم
ائیله لیب مول
عارضی گون ، یا مه تابان
دیلیم یوخ
دئیه بیلمم لبینه لعل بدخشان
دیشینه گؤوهر رخشان
هانی اول چشم خومارین کیمی بیر نزگیز شهلا ؟
نه اولور ای بوت طناز ، خوش آواز کی
هرگاه بو بیچاره دل خسته یه بیر رحم ائده سن
یوخسا مگر بیلمه میسن کیم سنه من عاشقم ؟
ای یار جفاکار
ستم پیشه و بی رحم و مروت!
نه خوشوندور کی چکیم من بئله ذلت ؟
سنی تانری!
داخی ال چک بو جفادان کی گومانیم بودو
بو وعظ ده گر گؤرسه منی ، رحم ائله ر ، گبر و نصارا
بئله گلدی ، بئله گئتدی
بئله باخدی ، نئجه باخدی کی
گؤزو آخدی
جانیمی اودلارا یاخدی
یئری گئت
دنگ ائله مه
بیر ائله گؤز تاکی دئییم من
بئله گلدی ، بئله گئتدی
نه بیلیم کیم دئیه جکدیر کی
بو افسانه دی کیم اول بئله گلدی ، بئله گئتدی
او نه مجنون دو نه لئیلا
و نه مخفی دی نه پئیدا
و نه وامیقدی نه عذرا
نه نباتی دی نه حافظ
او مدبردی کی تدبیر ائله دی
ائتدی منی عاشیق شئیدا

غزل

غزل عربجه مغازلت سؤزوندن گلیر . قادینلارلا عاشیقانه صحبت ائله مه ک آنلامیندادیر. غزل ده محبوبون شکل – شمایلی و اونون محبت احوالی ذکر اولار . لاپ آزی بئش بئیت و لاپ چوخو اون دؤرد بئیت اولان بیرینجی بئیتی نین هر ایکی مئصراعی قافیه لی اولان غزل فورماسین بیز عرب ادبیاتیندان آلمیشیق . تورکلر ، عجملردن داها قاباق غزل یازماغا باشلامیشلار . عربلرایسه جاهیلیه دؤوروندن غزل یازارمیشلار . عجملر ، تورکلرین ایلک غزل لرینه راه ترکی و شعر غزی دئییرمیشلر .

بیر غزل سید ابوالقاسم نباتی دن
ساقیا دور دولانیم باشینا ، گل دؤورانه
جام زرینی گؤتور ، بیرجه دولان مستانه
تار زولفون کیمی ، ظالیم ! منی بی جان ائله دین
گتیر اول روح روان ایله منی بیر جانه
گؤرمه سین اؤزگه گؤزللر من مجنونو ، مگر
سالیب اول کافر بی رحم منی زندانه
عشقدن گؤر نه عجب نفعه یئتیشدیم ، وه ! وه !
عاقیل عصر ایکن ، ائتدی منی دیوانه
قورخما نئیران فراقین ، شرریندن ، ای دل
صدق ایله دوت اؤزونو بیرجه شه مردانه
اسم اعظم دئییلن اسم علی دیر ، بالله
گزمه بی جا یئره نسناس کیمی هر یانه
ائتمز اقرار ، نباتی ! بو سؤزه زاهید دون
گلمز ایمانا یقین ، آند ایچه سن قرآنه
برگرفته از : دیوان اشعار سید ابوالقاسم نباتی
به کوشش : دکتر حسین محمدزاده صدیق

بیر گؤزل غزل حیران خانیم دان
عشقینده نزار ، هم غمین من
غایتده لطیف و نازنین سن
سن جمله گؤزل لرین ایچینده
خورشید جمال ، مه جبین سن
وصفینده قالیب زبانیم عاجز
تعریف ده ماه بی قرین سن
انسان دا اولورمو بؤویله اینجه
ای شوخ مگر کی حور عین سن ؟
سن تک هانی گوهر ای پری رو
لؤلؤتر و در ثمین سن
نه حسن دئسه ن واریندی آمما
نه فایده خویی آتشین سن
یارین سنی آتدی گئتدی ناکام

قصیده

بوتون بئیتلرینین سون مصراعی ، بیرینجی بئیتین هر ایکی مصراعی ایله قافیه لی اولان شعره قصیده دئییلیر. قصیده اون بئش بئیت دن چوخ اولار . ادبیات تاریخیمیزده قصیده لریمیزین موضوعو رنگارن اولموشدور .بابالاریمیز شعرین قصیده فورماسینی عرب ادبیاتیندان آلمیشلار و تاریخ بویونجا هم فارس دیلینده و هم تورکجه میزده طنطنه لی قصیده لر قوشموشلار.
قصیده ، حمدیه ، نعمت ،منقبت ، فلسفه ، عرفان ، اجتماعی و سیاسی موضوعلاردا یازلار . « خاقانی » فارس ادبیاتی نین ان آدلیم قصیده یازانی کیمی تانینیر. تورکجه میزده بیر چوخ شاعیر ، او جمله دن اونونجو عصرین نایغه سی « ملا محمد بن سلیمان فضولی » حکمتلی قصیده یازمیشلار . « سید ابوالقاسم نباتی » نین تورکجه میزه قازاندیغی 22 قصیده سی الیمیزده دیر .

بیر گؤزل قصیده ابوالقاسم نباتی دن
بیر کؤنول کیم ، اولا دائیم رخ جانان ایله جمع
اولماز اول بیرده داخی طرف گولوستان ایله جمع
منی مئی دن ، سیزی تانری ! سیز اگر منع ائده سیز
دای منیم کؤنلوم اولور جم کیمی بیر قانیله جمع
داغیت ، افشان ائله اول طره ی عنبرشکنی
تاکی اولسون کؤنول اول زولف پریشان ایله جمع
بیر کؤنول کی اولا بیر غنچه لبین مفتونو
اولومو بیرده مگر باده ی ریحان ایله جمع ؟
کونج وحدتده کؤنول شمعینه اولدوم قانع
شمع دل اولماز ایمیش شمع شبستان ایله جمع
بولبول طبع خزان دیده کیمی گولشنده
کؤنلومو ائیله میشم طبع غزلخوانیله جمع
کیلک نئی دن تؤکرم کاغیذا شهد شکری
در نظمی ائدرم گؤوهر غلطان ایله جمع
داغیلان خسته کؤنول شیشه سی نین پاره لرین
ریزه – ریزه ائده رم سبحه ی سبحان ایله جمع
یوسف مصر کیمی طعنه اخوان حسود
ائتدیلر خاطیریمی محنت زندان ایله جمع
صبر ایله حل اولور هر عقده مشکل ، بالله
لذت وصل اولور زحمت هجران ایله جمع
یاری دوت ، غئیری اونوت ، سن ده گؤزوم مجنون تک
ممکن اولماز اولا بیر جان ایکی جانان ایله جمع
توشه راه فنا ائتمگه هر خار و خسین
ائده رم بادیه ی عشقده مژگان ایله جمع
هاراسان ، هاردا قالیبسان یئنه ای شور جنون
آه ! اولدوم یئنه بو عقل گران جان ایله جمع
چاره قیل دردیم ساقی ، منه بیر جام ، آمان
اولسا کؤنلوم اولاجاق دیده گریان ایله جمع
مرحبا طره طناز، نه خوب ائتدی گؤزون
کؤکسومون یاراسینی ناوک پئیکان ایله جمع
گل کؤنول ، ائیله داخی رؤهد و ریادان پرهیز
گل نباتی کیمی ، اول حلقه ریندان ایله جمع

منبع : کتاب دیوان اشعار ترکی حکیم ابوالقاسم نباتی به تصحیح و تحیشه و مقدمه دکتر حسین محمدزاده صدیق